Precies tien jaar geleden startte er een campagne tegen de knecht van Sinterklaas. In het programma Pauw & Witteman van de VARA stelde activist Quincy Gario dat Zwarte Piet jaarlijks de slavernij herintroduceerde en dat het daardoor leek alsof hijzelf eigendom van een van ons was. Nederland had de discussie niet zien aankomen, het land werd in twee kampen verdeeld.
Zelf had ik net mijn documentaire Wild Geraas, waarvoor ik tientallen jaren in heel Europa tijdens soortgelijke winterfeesten als het sinterklaasfeest, met daarbij inherent ritueel zwartgemaakte gezichten had gefilmd, voorgesteld aan de publieke omroep. Met succes. Maar de netmanager had het project tegengehouden, wegens ‘gebrek aan urgentie’ en noodzaak. De bewuste uitzending van Pauw & Witteman leek een geschenk uit de hemel. Urgenter en noodzakelijker ging het niet worden. Maar opnieuw ging het project de ijskast in. Dat kwam, mailde de aankoopster van documentaires voor alle omroepen me, omdat er al een documentaire werd gemaakt over Zwarte Piet. Achteraf bleek die van een Kick Out Zwarte Piet-activiste te zijn. Ik legde uit dat Zwarte Piet niet mijn focus was, maar dat ik zocht naar de oorsprong en de ontstaansgeschiedenis van Sinterklaas en zijn knecht in Europa. Maar niemand durfde zijn vingers nog aan dit onderwerp te branden.
Dit alles wakkerde het vuurtje bij mij aan. Helemaal toen het Europees Parlement in 2020, na de moord van George Floyd (als gevolg van extreem politiegeweld in de VS) een oproep deed om ‘racistische en afrofobische tradities’ als Zwarte Piet, af te schaffen en het zwartmaken van het gezicht in alle lidstaten te verbieden.
Oeroude, Europese tradities worden momenteel geframed en gecanceld als uitwassen van slavernij of als Amerikaanse blackface. In amper tien jaar tijd is een van de meest geliefde iconen uit de Nederlandse geschiedenis veranderd in een paria. Hoe heeft dat kunnen gebeuren? De documentaire Zwartgemaakt zoekt het tot op de bodem uit.
Geschiedenis zoals je nooit eerder zag
Arnold-Jan Scheer filmde en reisde voor zijn onderzoek door heel Europa en delen van Afrika.
2022, Professor emeritus Roslyn Frank, taalkunde en Europese etnografie, IOWA State University:
“Na zijn film ‘Mijn ontmoetingen met de duivel’ ontrafelt de Nederlandse onderzoeksjournalist Arnold-Jan Scheer in deze gloednieuwe opzienbarende documentaire hoe een Indo-Europese sjamanistische berencultus heeft bijgedragen aan een van de populairste folklorefeesten van Nederland: Sinterklaas. Deze film bevat gloednieuw materiaal en commentaar van vooraanstaande antropologen, taalkundigen en historici. Ze laat zien dat de zwarte metgezel van Sinterklaas waarschijnlijk duizenden jaren oud is en voortkomt uit een prehistorische berencultus die de diverse continenten met elkaar verbindt en die onze diepste emoties uitdrukt. Scheer filmde en reisde door heel Europa en delen van Afrika. Hij ontdekte en filmde Aziatische en voorchristelijke tradities. Hij legde onbekende sjamanistische winterrituelen vast die plaatsvinden in geïsoleerde bergdorpen en op afgelegen eilanden. De film onthult eeuwenoude folkloristische zonnewende-rituelen. Tegenwoordig heeft de Nederlandse Zwarte Piet minder vrienden dan voorheen. Door de discussies over zijn beroete gezicht is zijn imago controversieel geworden. Klachten over het vermeende racistische karakter van deze figuur drongen door tot de Verenigde Naties, de Unesco en het Europees Parlement. Ze verdelen Nederland, terwijl de rituelen oorspronkelijk bedoeld waren om mensen met elkaar te verbinden.”
15 februari 2021, Louise Müller, PhD (Afrikaanse Studies, Geschiedenis) & Marleen de Vries, PhD (Nederlandse literaire en cultuurgeschiedenis):
"Sinds het begin van de negentiende eeuw is de figuur van Zwarte Piet een van de meest geliefde iconen in de Nederlandse folklore. Geïntroduceerd als de onafscheidelijke Spaans-Moorse metgezel van de katholieke bisschop Sinterklaas uit Spanje, werd hij al snel net zo populair als de bebaarde heilige zelf. Honderdzeventig jaar later framen activisten Zwarte Piet als een slaaf, een racistische karikatuur of als Amerikaanse blackface, vanwege zijn zwarte huid, kroeshaar, dikke lippen en gouden oorbellen."
"De Nederlandse journalist en documentairemaker Arnold-Jan Scheer heeft in twee boeken en vele documentaires aangetoond dat deze aannames a-historisch en onjuist zijn. Nederlanders hebben begin negentiende eeuw doelbewust een katholieke bisschop en een (islamitische, vermoedelijk bekeerde) Moor, geïntroduceerd. Ze wilden af van een al te heidense versie van het Sinterklaasfeest. Om de essentiële kleur zwart te behouden kozen ze niet meer voor een Krampus of een beer om de Wodan-achtige oude man te vergezellen, maar voor een beschaafde Moor. Nadat Nederland in 1795 een eenheidsstaat was geworden, werden er nieuwe, nationale rituelen uitgevonden om de bevolking te verbinden. De katholieken grepen hun kans. Ze emancipeerden snel en maakten van de Wodan-achtige oude man een katholieke bisschop, iets wat hij ook was geweest voor de Opstand. Het Sinterklaasfeest verbond zo het oude verleden met het nieuwe, moderne Nederland, waarin Sint met een stoomboot aankwam en geen beren of herten meer bij zich had, maar een Spaanse Moor."
"Voor Amerikanen en buitenlanders die niet bekend zijn met de Europese en de Nederlandse geschiedenis is het moeilijk voor te stellen dat een Nederlandse traditie die in de negentiende eeuw is uitgevonden wortels heeft in voorchristelijke, heidense tijden. Maar de beelden die Scheer op film heeft vastgelegd in Frankrijk, Zwitserland, Italië, Groot-Brittannië en Spanje laten geen andere conclusie toe: de kleur zwart, of deze nu wordt gesymboliseerd door een Moor, Krampus, een duivel, een zwarte beer of een hond, wordt overal en altijd in verband gebracht met geluk, vruchtbaarheid en de overgang van midwinter naar lente. Het zwart maken van gezichten is niet nieuw of negentiende-eeuws. Al duizenden jaren lang schminken deelnemers aan Europese midwintervieringen hun gezicht zwart. Mogelijk heeft het ritueel Afrikaanse wortels."
"Scheer filmde op de afgelegen West-Friese eilanden waar wildere midwintervieringen hebben weten te overleven en Sinterklaas nog wordt vergezeld door heidense en dierachtige figuren met zwarte gezichten. Vergelijkbare syncretische of gemengde vormen van christendom, islam en heidense religieuze rituelen, geïntroduceerd door Moorse handelaren in Europa via Noord-Afrika en het Nabije Oosten, zijn in de winter populair in veel Europese landen. De Moor is onlosmakelijk verbonden met midwintervieringen. De bisschop en de Moor figureren in de Europese geschiedenis, ook in de Noordelijke Nederlanden, ver voordat de trans-Atlantische slavenhandel begon. Scheer laat zien dat de Noord-Afrikaanse Moor, die prominent aanwezig is in het huidige Nederlandse Sinterklaasfeest, al sinds de middeleeuwen deel uitmaakt van Europese Sinterklaas- en aanverwante festiviteiten."
"Zo wordt duidelijk dat we een gemeenschappelijke geschiedenis delen en met elkaar verbonden zijn via heidense seizoensovergangsrituelen en eeuwenoud erfgoed in de vorm van het zwart maken van het gezicht. Noord-Afrikaanse Moren maken in veel Europese landen deel uit van dit rituele erfgoed. Deze documentaire draagt bij aan een beter begrip van deze onbekende tradities. Ze geeft ons diepere inzichten in het hoe en waarom van vele Europese seizoensovergangsvieringen en van het Nederlandse Sinterklaasfeest."
November 2014, Professor Dr. P.J. Margry, hoogleraar Europese Etnologie, Universiteit van Amsterdam in een deskundigenverklaring voor de Hoge Raad in Den Haag concludeert:
...“dat bepaalde kenmerken van de huidige Zwarte Piet naar alle waarschijnlijkheid zijn beïnvloed door of zijn ontstaan uit de 18e-eeuwse zwarte Klazen, de boeman-Sint/knecht in vermomming van het Ancien Régime. Het gaat dan qua kenmerken met name om het verkleden, het vermommen en donker maken van het gezicht en het bestraffende c.q. belonende karakter. In die context zijn er geen aanwijzingen te vinden dat de nieuwe knecht van Sinterklaas een (negroïde of anderszins) slaaf was of als slaaf bedoeld is geweest."
